امام خمینی رهبر مذهبی و سیاسی ایران ، دارای ابعاد گوناگون علمی و عملی بود که همانند بسیاری از عرفا ، شعر نیز می سرود .گر چه امام خمینی را نمی توان به عنوان یک شاعر مورد نقد قرار داد اما در مقام تجلی افکار و برخی اعتقادات ایشان بررسی سروده هایشان دارای اهمیت است . امام به عنوان رهبر بزرگ شیعه که با درایت خود کشتی انقلاب را به ساحل نجات رسانده ، فردی تک بعدی نبوده در همه زمینه ها از خود آثار گرانبهایی به جا گذاشته است .
سرودههاي امام راحل(ره) متعلق به سنت کهن ادب پارسي است. امام خميني در اشعارش زباني ساده، روان و بسيار صميمي دارد؛ آنچنان که در رفتار و منش عملي خود نيز چنين بود.(بابایی،271)
حضور تعيين کننده و راهبرانۀ حضرتش در صحنههاي علمي، فرهنگي، سياسي، اجتماعي، انقلابي و اخلاقي، مانع از آن شده است که به اين جنبه از شخصيت معظمٌ له توجه کافي شود. خميني(رضوان اللّه تعالي عليه) مرجعي سياستمدار، سياستمداري فرهيخته، فرهيختهاي انقلابي و مصلحي شاعر مسلک بود، و جمع همه اين ابعاد و زوايا، معمولاً در يک شکل شخصيتي، بسيار به ندرت اتفاق ميافتد.(همان،268)
با نگاهی کوتاه به دیوان امام می توان فهمید ایشان مضامین بسیاری را پرورده و درباره ان داد سخن داده اند که پرداختن به همه آنها در حوصله این مقاله نیست .در این مقاله تنها به مضامین عشق ، سیاست و قران و حدیث در اشعار امام خمینی به طور موجز پرداخته شده ، به برخی از شواهد شعری اشاره می شود .
مضمون عشق و عرفان
بیشترین موضوعاتی که امام خمینی به انهاپرداخته ، عرفان و عشق معنوی است . رباعيات و غزلهايي که از امام(ره) باقي مانده است، همگي حکايتگر روحي عاشق و ضميري واله و شيداست.
عشق یکی از مسائل اصلی و اساسی عرفان است و شعر امام(ره) بيش از آن که در ميان عارفانهها بنشيند، در جمع عاشقانهها، جاي دارد. روشن است که در سرودههاي عاشقانه، شاعر بيشتر به بيان حالات روحي و هيجانات قلب عاشق خود ميپردازد، و سر آن ندارد که زبانش را به حکمت و انديشه بچرخاند. امام(ره) خود اين حقيقت را به صراحت، بازگفتهاند:
من خراباتيم از من سخن يار مخواه گنگم از گنگِ پريشان شده گفتار مخواه
من که با کوري و مهجوري خود سرگرمم از چنين کور تو بينايي و ديدار مخواه
عشق از منظر امام ، دارای بعد عرفانی و معنوی است و هر چیزی در این دنیا را دارای عشق می داند از نظر ایشان در تار و پود تمام اشیا نیز این عشق جاری است و بر همه چیز حکمران است :
عشق اگر بال گشاید به جهان حاکم اوست گر کند جلوه در این کون و مکان حاکم اوست
ذره ای نیست به عالم که در ان عشقی نیست بارک الله که کران تا به به کران حاکم اوست
(دیوان 62)
اشعاری که در ان از عشق و عرفان سخن می رودهمانند شعر شعرای این حیطه ، در باب می و مطرب و میکده و مدرسه و بتکده و ..است که در عالم شعر تکراری به نظر می رسد . اقتباس امام از بر خی اشعار حافظ در این نوع شعر دیده می شود . معانی که امام خمینی در این زمینه به کار برده بسیار جالب توجه است :
در میخانه به روی همه باز است هنوز سینه سوخته در سوز و گداز است هنوز
بی نیازی است در این مستی و بیهوشی عشق در هستی زدن از روی نیاز است هنوز
چاره از دوری دلبر نبود لب بر بند که غلام در او بنده نواز است هنوز...
(فاضلی ،260)
تأثیر قرآن و حدیث
اشاره به ایات و روایات دراشعار فارسی به دو نوع دیده می شود:
1- تاثير لفظي يا واژگاني، اعم از اقتباس، تحليل، تلميح لفظي، تضمين، درج و ارسال مثل ..
2- تاثير معنوي، درج مفهوم يا مضموني از قرآن و حديث در شعر، بدون اشاره به الفاظ و ظاهر ایات.
امام خمینی همچون سایر شعرایی که با قران و حدیث آشنایی داشته اند ،به فراوانی از مضامین قرانی در اشعار خود به اشکال مختلف استفاده کرده اند . اشارات و کناياتي که در ديوان امام(ره) موجود است، بيشتر از نوع دوم، يعني تاثير معنوي است. اينک به چند نمونه از تاثير لفظي و پس از آن تاثيرات معنوي در مجموعۀ اشعار امامخميني(ره) اشاره ميکنيم:
تاثير لفظي
در بسیاری از ابیات عرفانی امام خمینی بخشی از آیات و احایث به صورت تلمیع یا تلمیح آمده است . این مضامین بنا به موقعیت اشعار و موضوع انها انتخاب شده و به روش شعرای عارف در شعر گنجانده شده اند از جمله این مضامین خلقت انسان است.حضرت امام خميني، بنابه مشرب عرفاني و ديدگاه ويژهاي که دربارۀ انسان در جغرافياي هستي دارد، بسيار از اين آيه در تفسير انسان و جهان سود بردهاند. تا آنجا که چند بار از انسان به زادۀ اسمأ ياد کردهاند. اين نشان می دهد که ايشان، مهمترين ويژگي و وجه برتري و فضيلت انسان را همان آموختن اسمأ ميدانند.(بابایی،284) در جايي فرمودهاند :
زاده اسماء را با جنةالماوی چه کاری در چم فردوس می ماندم اگر شیطان نبود (دیوان،180)
این بیت و ابیاتی با همین مضمون اشاره به آیه 31از سوره بقره است : علم الآدم اسماءکلها:
هجرت از خویش کنم خانه به محبوب دهم تا به اسماءمعلم شوم اما نشدم (دیوان،145)
قدسیا ن را نرسد تا که به ما فخر کنند قصه علم الاسما به زبان است هنوز(دیوان،127)
گر تو ادمزاده هستی علم الاسما چه شد قاب قوسینت کجا رفته است و او ادنی چه شد (دیوان،94)
گفت و گوی ازلی خدا با انسان و قولی که از او گرفت نیز از مضامین زیبای اشعار عرفاست که امام نیز از ان بهره گرفته است : و اذ اخذ ربک من بنی ادم من ظهورهم ذریتهم و اشهدهم علی انفسهم الست بربکم قالوا بلی شهدنا ان تقولوا یوم القیامة انا کنا عن هذا غافلین- اعراف/172:
دل درویش به دست آر که از سر الست پرده برداشته اگاه ز تقدیرم کرد (دیوان،83)
عشق جانان ریشه دارد در دل از روز الست عشق را انجام نبود چون ورا اغاز نیست
این پریشان حالی از جام بلی نوشیده ام این بلی تا وصل دلبر بی بلا دمساز نیست (دیوان،65)
هشیاری من بگیر و مستم بنما سرمست ز باده الستم بنما (دیوان،192)
قضیه موسی و جلوه جمال الهی بر کوه طور نیز دستمایه بسیاری از عرفا و شعرا قرار گرفته است این مضمون در شعر امام خمینی به اشکال مختلف با اشاره به جنبه های گوناگون آیات دیده می شود :
و لما جاء موسی لمیقاتنا و کلمه ربه قال رب ادنی فانظر الیک قالوا لن ترانی و لکن انظر الی جبل فان استقر مکانه فسوف لن ترانی فلما تجلی ربه للجبل جعله دکا و خر ّ موسی صعق قفلما افاق قال سبحانک تبت الیکو انا اول المومنین-اعراف/143
تا جلوه او جبال را دک نکند تا صعق تو را ز خویش مندک نکند
پیوسته خطاب لن ترانی شنوی فانی شو تا خود را ز تو منفک نکند
(دیوان،210)
طور سینا را بگو ایام صعق اخر رسید موسی حق در پی فرعون باطل امده
(دیوان،178)
دک کن جبل خودی خود چون موسی تا جلوه کن جال او بی ازلی
(دیوان،246)
يکي از رواياتي که سخت مشهور است و عارفان، بسيار بدان استناد ميکنند، سخني است که به پيامبر گرامي اسلام منسوب است و آن عبارت است از: الفقرُ فخري(39)؛ يعني: فقر فخر من است.
امام (ره) فرمودهاند:
فقر فخر است اگر فارغ از عالم باشد آن که از خويش گذر کرد، چهاش کم باشد
((دیوان، 86)
آيۀ عرض امانت که در پايان سورۀ احزاب آمده است، از مضمون آفرينيهاي عرصۀ عرفان و هستي شناسي عارفانه است که حافظ نیز به آن اشارتي مليح دارد:
آسمان بار امانت نتوانست کشيد قرعه فال به نام من ديوانه زدند
آيه چنين است: " انا عرضنا الامانة علي السمواتِ والارض والجبال فابين ان يحملنها و اشفقن منها و حملها الانسان انه کان ظلوماً جهولاً- احزاب/72
کشم بار امانت با دلی زار امانت دار اسرارم تو باشی (دیوان، 181)
تاثیر معنوی
از آنجا که زبان شعري امام(ره) به سنت کهن ادبي تعلق دارد، نوع اشارات و تلميحات قرآني در ديوان امام(ره) توام با ايهام و اجمال و کنايت است. و اين اجمال و ايهام، گاه آنچنان ظريف و همراه با نازکخيالي است که بازيابي و زلال نمودن آنها، نياز به دستي توانا در لوم قرآني و روايي، و ذوقي لطيف در شعر و ادب دارد. مثلاً تعبير "پردۀ انوار" در بيت زير، زيرساختي روايي دارد:
پارهکن پردۀ انوار ميان من و خود تا کند جلوه رخ ماه تو اندر دل من
گفتني است که حجاب، نزد عارفان به حجابهاي نوراني و ظلماني تقسيم ميشود و اين تقسيم برگرفته از روايات است. در حديث آمده است نّ لِلّهِ سبعينَ الفَ حجابٍ من نور و ظلمةٍ؛ يعني براي خداوند هفتاد هزار پرده از نور و تاريکي است.(بابایی،272)
تاثير معنوي يکي از آموزه هاي مهم قرآني که در ديوان امام(ره) حضوري فراگير و دامن گستر دارد، مربوط به آيۀ معروف سورۀ بقره است:
و للّه المشرق و المغرب فاينما تولّوا فثَم وجه اللّه ان اللّه واسعٌ عليم(34)؛ مشرق و مغرب، خداي راست. پس به هر جا روي آوريد، رو به سوي خداوند است. در ديوان امام(ره) ابيات بسياري را ميتوان يافت که در مغناطيس همين آيه، تکوين يافتهاند:
همه در عيد به صحرا و گلستان بروند من سر مست ز ميخانه کنم رو به خدا
(دیوان، 39)
هر طرف رو کنم تویی قبله قبله ، قبله نما نمی خواهم
(دیوان،160)
سیاست
شعر امام با همه عرفان و غنای معنوی که دارد در عین حال پرداختن به عرفان او را از انقلاب و جمهوری اسلامی ایران باز نداشته است . این مطلب بیانگر این است که انقلاب و جمهوری اسلامی وملت شریف ایران در همه لحظات زندگی امام مورد توجه بوده است . (فاضلی،28)
حضور مداوم امام در صحنه سیاسی خصوصا بعد از واقعه نیمه خرداد 1342 در اشعار ان حضرت نیز تاثیر داشته است و معظم له در تمام قالبهای شعری اعم از غزل قصیده و رباعی به مسائل سیاسی پرداخته اند .(اسدی ،111)
این عید سعید عید حزب الله است دشمن ز شکست خویشتن اگاه است
چون پرچم جمهوری اسلامی ما جاوید بر اسم اعظم الله است
(همان،285)
وقتی به سخنرانی های حضرت امام در مناسبتهای مختلف که اقتضای زمان بر ایراد سخنای عرفانی است مانند سخنرانی در روز عید سعید فطر ،روز مبعث،روز قدیر و...امام نیز سخنان خود را با بیان مطالب شریف وعمیق عرفانی آغاز می کند ولی در اواسط یا اواخر سخنان وی حرف به انقلاب و جمهوری اسلامی و مبارزه با دول کفر کشیده می شود یعنی عرفان از دیدگاه امام نمی تواند محروم از ارزشهای عرفانی باشد .( همان، 29)
این عید سعید عید اسعد باشد ملت به پناه لطف احمد باشد
بر پرچم جمهوری اسلامی ما تمثال مبارک محمد باشد
(همان، 287)
جمهوری ما نشانگر اسلام است افکار پلید فتنه جویان خام است
ملت به ره خویش جلو می تازد صدام به دست خویش در صد دام است
(دیوان ،195)
جمهوری اسلامی ما جاوید است دشمن ز حیات خویشتن نومید است
انروز که عالم ز ستمگر خالی است ما را و همه ستمکشان را عیداست
(فاضلی 284)
یکی از حکمت های ظهور حضرت مهدی حاکمیت دادن به دین و تحقق یافتن عدالت دینی است که دین معرفی می کند نه عدالت سیاسی طبق ذوق و سلیقه خود و در جهت اغراض شیطانی و حکومتی خویش که مدعی ان است به طوری که در جهان امروز بسیاری از ظلمها در لباس عدالت رواج می یابد .(فاضلی 341) امام با همان جنبه چند بعدی تفکر خود دین و سیاسیت را با هم قرین دانسته در اشعار خود این دو را با هم در کنار هم آورده است چنانکه می بینیم در قصیده بلندی به عنوان " در مدح ولی عصر "پس از تغزلی در باب بهار و گلهای بهاری با وزنی شاد و کلماتی شوق افرین مانند این ابیات :
عشق بلبل کرد گل را درحریم باغ بیتاب
آشکارا گوید از "شهناز"و " شور "و "مهربانی "
قمریَک "ماهور" خواند هد هد " اواز عراقی"
کبک صوت "دشتی" و تیهو "بیات اصفهانی "
می گوید :
کی چنین خرم بهاران دیده چشم اهل ایران
کرده نوروز کهن از نو خیال نوجوانی
یا خداوند این بساط عیش را کرده فراهم
تا به صد عزت نماید از ولیّش میهمانی
حضرت صاحب زمان مشکوة انوار الهی
مالک کون و مکان مرآت ذات لامکانی
سپس در پایان شعر گریزی به سیاست می زند و از انگلیس و جفای او شکایت می کند:
تا به کی بر ما روا باشد جفای انگلیسی
ان که در ظلم و ستم فرد است و او را نیست ثانی
آنکه ار حرصش نصیب عالمی شد تنگدستی
انکه بر ایات حق رفت از جفایش انچه دانی
خوار کن شاها تو او را در جهان تا صبح محشر
انکه می زد در بسیط ارض کوس کامرانی
(همان ،303-305 )
همچنین در مسمطی در مدح حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی نیز به همین طریق بهاریه ای سروده ،سپس مدح خود را اغاز کرده و چنین سروده است :
راستی این ایت الله گر در این سامان نبودی
کشتی اسلام را از مهر پشتیبان نبودی
دشمنان را گر که تیغ حشمتش برجان نبودی
اسمی از اسلامیان و رسمی از ایمان نبودی
حبذا از یزد کز وی طالع این خورشید جان شد...
حوزه اسلام کز ظلم ستمکاران زبون بود
پیکرش بیروح و روح اقدسش از تن برون بود
روح افسرده ز ظلم ظلم اندیشان دون بود
قلب پیغمبر دل حیدر ز مظلومیش خون بود
ار عطایش باز سوی پیکرش روح روان شد ...( همان ،310)
کلمات انگلیسی ، ظلم ،ستمگر و ظلم اندیشان کارکرد سیاسی و کلماتی چون اسلامیان ، ایت الله ، ایمان ، کون و مکان و...کارکردی دینی و عرفانی دارند که در یک قصیده در کنار هم نشسته اند .
با توجه به فراوانی مضامین به کاربرده شده در دیوان امام خمینی به مواردی اندک اشاره شد در حالی که گستردگی معانی این اشعار مجالی گسترده تر می طلبد تا تمام زوایای شعری و تفکرات فلسفی و عرفانی شعر ایشان روشن شود .
منابع:
· اسدی ،محمد رضا ،پژوهشی در شیوه های ادبی آثار امام خمینی، سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی ،1374
· فاضلی ، قادر،شرح و تفسیر و موضوع بندی دیوان امام ،فضیلت علم ،1378
· بابايي،رضا ،باغ صد رنگ / ديداري با قرآن و روايات در ديوان اشعار امام خميني، مجله حضور، ش: 28،تابستان 1378
· دیوان امام خمینی ،موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی ،1383
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر