مسأله تعلیم و تربیت از نظر سید اشرف الدین حسینی (نسیم شمال)
دوران مشروطه همچنان که نقطه عطفی در تاریخ ایران از نظر تبدیل سلطنت به مشروطه می باشد ، از نظر تغییرات در مسائل فرهنگی و اجتماعی نیز حائز اهمیت می باشد . در این دوران بود که شعرا و نویسندگان و روزنامه نویسان آغاز به سرودن و نگارش عقاید خود کردند و از فضای بسته مداحی شاه و طرح صله و هجو و هزل بیرون امده به مضامینی چون :ازادی ، وطن پرستی، ازادی قلم و....پرداختند .
در این رهگذر چیزی که بیش از پیش در ان دوره جلوه گر شد تلاش برای کشاندن زنان به صحنه علم و دانش است که در اکثر شعرها و نوشته های ان دوران به چشم می خورد . یکی از شعرایی که خود را حامی زنان و مدافع انان می داند سید اشرف الدین حسینی معروف به نسیم شمال است . این مرد بزرگ که دارای روزنامه ای هفتگی بود تمام مطالب روزنامه را خود می سرود و با وسایل ابتدایی به چاپ می رساند و در دسترس مردم قرارمی داد . این شاعر بی پیرایه که از مال دنیا چیزی نیندوخته بود، زندگی خود را از این راه می گذراند . بسیار محبوب قلوب مردم شده بود و به طور کلی می توان او را معروفترین و محبوبترین شاعر دوره مشروطه دانست :«نزدیک بیست سال هر هفته روزنامه نسیم شمال او در مطبعه کلیمیان ...در چهار صفحه کوچک به چاپ می رسید و به دست مردم داده می شد .»1
در این رهگذر چیزی که بیش از پیش در ان دوره جلوه گر شد تلاش برای کشاندن زنان به صحنه علم و دانش است که در اکثر شعرها و نوشته های ان دوران به چشم می خورد . یکی از شعرایی که خود را حامی زنان و مدافع انان می داند سید اشرف الدین حسینی معروف به نسیم شمال است . این مرد بزرگ که دارای روزنامه ای هفتگی بود تمام مطالب روزنامه را خود می سرود و با وسایل ابتدایی به چاپ می رساند و در دسترس مردم قرارمی داد . این شاعر بی پیرایه که از مال دنیا چیزی نیندوخته بود، زندگی خود را از این راه می گذراند . بسیار محبوب قلوب مردم شده بود و به طور کلی می توان او را معروفترین و محبوبترین شاعر دوره مشروطه دانست :«نزدیک بیست سال هر هفته روزنامه نسیم شمال او در مطبعه کلیمیان ...در چهار صفحه کوچک به چاپ می رسید و به دست مردم داده می شد .»1
اشرف الدین حسینی به احتمالی در 1287 در قزوین به دنیا امد شش ماهه بود که پدرش درگذشت و خانه و اموال پدری اش را فردی غاصب تصاحب کرد و رنج تهیدستی را بر درد یتیمی او افزود . اشرف الدین در جوانی به عراق رفت و مدتی در نجف و کربلا زیست ..بعد به قزوین بازگشت سپس در 22 سالگی به تبریز رفت . در انجا به تحصیل روی اورد و یک دوره هیئت ، جغرافیا ، هندسه و صرف و نحو عربی و منطق و فلسفه و کلام خواند سپس به گیلان رفت و در رشت اقامت گزید ...در محیط گیلان با اندیشه های نو و ارمان مشروطیت اشنا شد و در 1324ه.ق.که جنبش مشروطه خواهی اغاز شد ،روزنامه ای را تأسیس کرد . انرا با الهام از این بیت حافظ (خوش خبر باشی ای نسیم شمال – که به ما می رسد زمان وصال ) نسیم شمال نامید. نسیم شمال روزنامه ای سیاسی بود با شعر طنز الود و فکاهه و موضوع انها مسائل جامعه ، فرهنگ و تعلیم و تربیت بود . 2
مجموعه گلزار ادبی
«نسیم شمال درس های تربیتی و اموزش های اخلاقی موردنظرش را با زبانی ساده ، رسا و موزون به صورت حکایت های جذاب منظوم در آورده و مجموعه ای از این اشعار کودکانه را در دفتری تدوین کرده است .این دفتر اینک با نام گلزار ادبی معروف است ...
نسیم شمال در دیباچه گلزار ادبی خود چنین نوشته است :
صاحبان علم و معرفت می دانند که یکی از لوازم تعلیمات مدارس جدیده خصوصا مبتدیان ، حفظ اشعار است که نه تنها باعث ازدیاد قوه حافظه شاگردان است ، بلکه این قبیل اشعار حاوی مطالب اخلاقی می باشد یک درس اخلاقی خیلی سهل و ساده به اطفال تعلیم می نماید که هرگز فراموش نمی شود و همیشه در ذهن و خاطر است . »3
نسیم شمال سپس با انتقاد از عدم توجه اندیشمندان عرصه تعلیم و تربیت به ادبیات کودکان ، دلیل توجه خاص خود را به این گستره ، فقدان اثار اموزشی مناسب کودکان می داند :« متأسفانه کتابی که جامع حکایات منظوم و اشعار اسان باشد ، در دسترس شاگردان مدارس نبوده و اغلب از این تعلیمات بی بهره مانده اند به این ملاحظه بنده اشرف الدین حسینی این مختصر کتاب را ترتیب داده تقدیم معارف نمودم ...»4
ایجاد مدارس جدید
«از مباحث مهمی که نسیم شمال به ان پرداخته طرفداری از ایجاد مدارس جدید است و بارها نظر خود را در این مورد اعلام کرده است :
شهر اباد شده به به از این مدرسه ها خلق ازاد شده به به از این مدرسه ها»5
«و توصیه می کند :
مدارس جدید را ثمرهاست دارالفنون سر چشمه هنرهاست
روز نشاط دختر و پسرهاست من بعد بهر شیخنا خطرهاست
رونق گرفتن مدارس و رواج یافتن تحصیل چنان نسیم شمال را به وجد می اورد ، که شادمانه برپایی مدارس را جشن می گرفت و سرخوشانه به خلق تهنیت و فرخنده باد می گفت :
شهر قزوین شده از مدرسه ها مثل بهشت می رود مدرسه هر کودک پاکیزه سرشت
از همین مدرسه زیبا غلبه کرده به زشت کودکی با خط خوش بهر من این شعر نوشت
شهر اباد شده به به از این مدرسه ها خلق ازاد شده به به از این مدسه ها»6
«نسم شمال ستایشگر پرشور دانش بود. او مدرسه ها را مایه بالندگی نهال جان نوباوگان ، زینت بخش صفحه دلها و روشنی افروز روح خردسالان می دانست و چنین می سرود :
ای جوانان روح روشن می شود از مدرسه شهر تهران باغ و گلشن می شود از مدرسه
در حقیقت روح انسانی همان علم است علم رسم و دستور مسلمانی همان علم است علم
فرق انسانی ز حیوانی همان علم است علم رفع بدبختی و نادانی همان علم است علم
صفحه دلها مزین می شود از مدرسه ای جوانان روح روشن می شود از مدرسه
چون به شعرش احسن احسن می شود از مدرسه ای جوانان روح روشن می شود از مدرسه »7
تربیت کودکان
«کودکان در هر زمانی سرمایه هایی زیر بنایی از معادن و منابع عظیم و پر ارزش هر کشوری محسوب می شوند معادنی که ذخایری بزرگ از استعدادهای شگرف و بی پایان بکر و بالقوه را با خود دارند و بهره گیری از آنها در گرو آموزش و پرورش صحیح و تربیت اصولی آنهاست .
پرورش کودک نیاز به وسایل و امکانات مختلفی دارد و ادبیات با همه ابعادش ، ادبی و غیر ادبی و با تمام وجوهش شفاهی یا کتبی یکی از قدیمترین و فراگیر و کم هزینه ترین و سرانجام مؤثرترین ابزارها در جهت پرورش و تربیت کودکان است »8
«اشرف همچون هر انسان ازاده و مطلع عاقبت اندیش به شدت دغدغه اطفال و مسأله تربیت را دارد . او می داند که فردای مملکت در دستهای کودکان است و پرورش انان اصلی ترین راه ابادی ایران است .
ارمان شهری که اشرف در برخی از شعرهایش وصف می کند (و امیدش از مبارزه و مشروطه خواهی رسیدن به چنان جامعه ای است )همیشه پر از محیط ها و امکانات تحصیلی و با زنان و مردان و کودکان تحصیل کرده تصور می شود :
می شود ایجاد در هر گوشه ای یک مدرسه از معارف دور می گردد ز سرها وسوسه
نقشه جغرافیا در دست طفلان ای نسیم کودکان مشغول تعلیم حساب و هندسه»9
عقب ماندگی نتیجه جهالت است
«اشرف اساسی ترین علل عقب ماندگی ایران را جهالت و راحت طلبی و تنبلی می داند و معتقد است تا زمانی که به جای علم و درس به دنبال جنگ و چرس می گردیم هرگز راه به جایی نخواهیم برد و پیوسته پامال و تحت استعمار و استثمار دول قدرتمند عالم خواهیم بود. :
ما جای علم و ادراک تریاک و جنگ داریم از حلقه های وافور توپ و تفنگ داریم»10
تشویق به علم اموزی
«تشویق به علم اموزی و مبارزه با جهل و خرافات از مواردی است که اشرف الدین همواره یکی از قهرمانان ان میدان است و از روی حقیقت می گوید :
جز علم و ترقی و معارف اندر دل خود هوس ندارم »11
«می نماید شادمانی هر مسلمان ای نسیم می شود دنیا به کام اهل ایمان ای نسیم
نور باران می شود این شهر ایران ای نسیم آفتاب معرفت گردد درخشان ای نسیم
می شود ایجاد در هر گوشه ای یک مدرسه از معارف دور می گردد ز سرها وسوسه
نقشه جغرافیا در دست طفلان ای نسیم کودکان مشغول تعلیم حساب و هندسه
و خطاب به شاگردان می گوید :
در جهان واجب به ما علم است علم مرد و زن را رهنما علم است علم
سید شیفته علم و دانش و مدرسه بود و اینده جوانان را در این راستا می دید و همه را از دختر و پسر به فراگیری دانش فرا می خواند و تنها راه نجات ایران را در این می دید که جوانان ان دانش بیاموزند و دانایی و علم اموزی را شعار خود قرار دهند :
ان دختر ده ساله اگر درس بخواند با عفت و عصمت شود و خانه بماند
نقش طرب از گنبد گردون بجهاند »12
ضرورت علم اندوزی
«او به انحاء مختلف: خواهش ، طنز ، ریشخند ، تنبیه و غیره، از ایرانی جماعت می خواهد تابه خود اید ، روش زندگی اش را تغییر دهد ،از تنبلی و تن اسانی دست بردارد و به دنبال علم و صنعت باشد تا از قافله تمدن و پیشرفت عقب نماند .
ای ملت مظلوم همت حالا وقته تحصیل جلال و شهرت حالا وقته
تکمیل قوا و قدرت حالا وقته تدریس علوم و صنعت حالا وقته »13
نیاز به والدین باسواد
«اشرف می داند که پرورش کودکان در گرو داشتن والدین پرورده و معلمان تربیت شده است و از این رو امر تعلیم و تربیت در ایران را با موانع بسیار مواجه می بیند می داند معلمان پیش از انکه در بند اموزش کودکان باشند در غم نانند :
هر معلم که در این شهر حقوقی نداره مثل حمام قشنگی است که بوقی نداره
می داند والدین بسیاری تنها برای آنکه چند ساعتی کودکشان را از سر باز کنند ، آنان را به مدرسه می فرستند و به هیچ وجه دغدغه تعلیم و پرورش او را ندارند . شعر "گفت و گوی پدر بی ادب با پسر بی ادب "شاهدی است بر اسن مدعا؛ در این مناظره پدر در قبال وظایف خود در ازای فرزندش ، شانه بالا می اندازد و از پسر می خواهد حتی الامکان دیرتر از مدرسه بازگردد تا او به خوشگذرانی هایش بپردازد:
عزیزم مرخص چو گشتی ز مکتب ز کوچه میا خانه تا نیمه شب
نمی خواهم اینجا شود کشف مطلب اگر مشق عبرت نداری به من چه ؟»14
در ان روزگار افرادی هم بودند که تعلیم و تربیت به مذاق انان خوش نمی امد و منافع خود را در خط می دیدند .« نسیم گاهی نامه هایی از زبان مخالفان برای خود می نویسد و در لابلای انتقادات انان قید می کند که :ای نسیم چرا این همه مردم را به تعلیم و تعلم و ایجاد مدارس و این قبیل کارهای بیهوده دعوت می کنی ؟
می کنی ترغیب وتحریض شدید کودکان را بر مکاتیب جدید
گاه می خواهی به هر شهر و دیار یک معلم خانه سازی استوار
حیف از طفلی که بر مکتب رود طفل باید کوچه بر کوچه رود
طفل باید بادبان سازی کند طفل باید شیر و خط بازی کند
طفل باید پای ملا بشکند روز و شب با سنگ سرها بشکند ...»15
ضرورت با سوادشدن زنان و دختران
«کار مهمتر سید اشرف الدین این بود که زنها را نیز به عرصه سیاست و اجتماع فرا می خواند . در بسیاری از اشعارش از زنان و دختران آگاه و با سواد یاد می کند و از انها می خواهد درس بخوانند و پابه پای مردان در جامعه حضور یابند . این مسأله در روزگاری که زن حق حضورو انتخاب نداشت گام بزرگی محسوب می شد . با توجه به اینکه روزنامه اش در میان مردم محبوبیت داشت ، در اگاهی زنان و دختران ایران بی تأثیر نبوده است . »16
«یکی از بنمایه های اساسی اشعار سید اشرف الدین حسینی که نشان از روح اندیشمند و خوی عالمانه وی دارد موضوع اموختن علم و رعایت ادب است که انها را موجبات تعالی و نمو زن و مرد و نه صرفا مرد می داند .سید در شعر در فصل بهار با مصرع برگردان «ای دختر من درس بخوان فصل بهار است » ضمن منقبت علم و دانش آنرا مایه کمال و حلال مشکلات عدیده جامعه نسوان می داند :
ای دختر من درس بخوان فصل بهار است بیکار به خانه منشین موقع کار است
خود را ز کمالات هنر نور بصر کن چون دختر بی علم به نزد همه خوار است »17
«از این رهگذر توجه بخصوصی نیز به امور زنان و طرفداری و تشویق انان به کسب دانش مبذول می نماید و قطعه معروف «ای دختر من درس بخوان وقت بهار است » نشانگر این اندیشه اوست . اشرف الدین در این مبحث انچنان پیشروی می کند که به قول خودش مورد تهدید قرار می گیرد . به طوری که چنین می سراید :
تحفه ز رشت امده نسیم شمالش را ببین گدای لات و لوت و باش قال و مقالش را ببین
مژده علم می دهد بر ورقات موقنه حامی دختران شده فکر و خیالش را ببین
اهسته برو اهسته بیا که گربه شاخت نزنه
این کره زمین بود به شکل هندوانه چه مدرسه علوم چه مکتب دخترانه چه
پر است روزنامه ات ز قول خاله و ننه میان روزنامه این گفت و گوی زنانه چه »18
حفظ حجاب در کنار درس
«سید اشرف همیشه علاوه بر تشویق به درس خواندن حفظ حجاب و حیا را نیز به انان توصیه می کند . او ازادیخواهی مذهبی است و متعادل که حجاب را مانع رشد و حضور زنان در جامعه نمی داند :
یک چادری از عفت و ناموس به سر کن وانگاه برو مدرسه تحصیل هنر کن
ارزش سواد برای دختران
او همیشه اذعان می دارد که دختر بی سواد نزد هیچکس ارزش ندارد . با واژه هایی ساده و ترکیباتی که در اندک مدتی در ذهن می ماند ، ابیاتی می گوید که آویزه گوش دختران باشد و بدانند علم اموزی جرم نیست بلکه راه نجات است و چراغی است که در شب های تار به کار می اید. رابطه علم و دین را بازگو می کند تا دختران راکه معمولا مذهبی تر هستند تحت تأثیر قرار دهد . در اشعاری که راجع به علم می سراید محال است از دختران حرفی نزند و نصیحتی نکند ودانش را برای انان در کنار شوهرداری و بچه داری لازم نشمارد :
دختران باید ز علم و معرفت زینت کنند تا که با علم و ادب بر شوهران خدمت کنند ...
گر پسر بی علم شد دختر از او بالا تر است دختر باهوش و دانا از پسر بالاتراست
بلکه از هر عالم بی علم خر بالا تر است شعرهای اشرف الدین از شکر بالاتر است »19
«یکی از خواسته هایی که سید اشرف الدین از مجلس پنجم دارد ، این است :
دختران مدرسه ها درس بخوانند مدام پسران از ره تحصیل شده نیکونام
به جوانان شده نان خوردن بی علم حرام دختران هم شده از علم همه ماه تمام
پسر از علم هواخواه به دختر گردد
عنقریب است که این دوره ورق برگردد»20
دختران مادران اینده
« در نظر او این قشر جامعه دارای اهمیت بیشتری است زیرا دختران مادران اینده اند و وظیفه تربیت نسل اینده را بر عهده دارند ...همواره سفارش او این است که دختران درس بخوانند تا مادران باسوادی شوند و ابادی ایران را منوط به با سوادی مادران و دختران می داند.در ابیاتی که به طنز در ارزوی ابادانی یران سروده ، بسیار تأکید بر دانایی و سواد مادران دارد ؛ اما در ان محیط نظر دیگران با او مطابق نبوده گاهی هم با او مخالفت شده و او را مسخره کرده اند . او در قالب اشعاری این مسأله را بیان می کند:
در نمره پنجم که حمایت ز زنان داشت او را سه نفر مسأله گو مسخره کردند
گفتنند نباید که زنان درس بخوانند باید که زنان با بچه در خانه بمانند »21
اگاهی زنان
«اشرف الدین آگاهی را تنها راه برون شد زن ایرانی از وضعیت ناگوار او می داند و آگاهی به دست نمی اید مگر با دانش اموختن که افزاینده دانایی و دریچه ای است به جهان روشنایی و شناخت حقایق زندگی بدین سبب بارها به زنان و دختران ایرانی اندرز می دهد که از اموختن غافل نمانند و تا می توانند دانش های نو را که گشاینده رازهای خوشبختی و پیروزی است فرا گیرند .»
ای دختر من درس بخوان وقت بهاراست بیکار به خانه منشین موقع کار است
خود را ز کمالات هنر نور بصر کن چون دختر بی علم به نزد همه خوار است
ای دختر من تا رمقی در بدنت هست از مشق وکتاب و طلب علم مکش دست
وقتی که گل معرفت از لوح دلت رست انوقت طلای تو به تکمیل عیارست»22
به طور کلی این شاعر نو آور بر خلاف اطرافین خود و مردم آن دوران که اکثر بی سواد بودند دارای تفکری نوین برای ابادانی ایران بود و انقلاب مشروطه را گامی در جهت این هدف می دانست به این دلیل سعی می کرد با سرودن اشعاری که بسیار ساده و اکثر در قالب طنز بود و مردم عادی از فهم ان عاجز نبودند ، عقاید خود را در اختیار انان قرار دهد که با توجه به اقبال عمومی به سروده هایش ، در رسیدن به این هدف موفق بود .
منابع
محمد خانی ، علی اصغر ، شاعر مردم ، یادنامه سید اشرف الدین حسینی ،انتشارات سخن ،1384
اصیل، حجت الله، برگزیده و شرح اشعار اشرف الدین حسینی گیلانی ( نسیم شمال ) انتشارات فروزان ، تهران 1382
توضیحات
- شاعر مردم ،یوسفی ، ص 15
- اصیل ، 3-9
- شاعر مردم ،عاطف راد، 280
- همان، 280
- (528)
- همان،277
- شاعر مردم ،عاطف راد، ،279
- همان ، اسکویی، 261)
- همان،264
- (همان،263)
- شاعر مردم ،عبداللهی ، 141)
- همان ،مسجد جامعی ،105)
- همان ،اسکویی، 264
- اسکویی، 266
- همان، 267
- شاعر مردم ،غفاری جاهد، 393-394
- همان ، نصیری شیراز، ، 415- 416
- (همان، عبداللهی، 143)
- همان ،غفاری جاهد، 393
- همان ، 394
- همان، 394
- اصیل ، 25
مقالات مورد استفاده در کتاب شاعر مردم :
شاعر مردم – دکتر غلامحسین یوسفی
شاعر ملی – احمد مسجد جامعی
نگاهی به اندیشه و شعر نسیم شمال- دکتر منیژه عبداللهی
نگاهر به کاربرد ادبیات کودکان در اشعار نسیم شمال – نرگس اسکویی
نسیم شمال بنیادگر ادبیات کودکان د ایران – مهدی عاطف راد
سید اشرف الدین و مسأله زنان- مریم غفاری جاهد
دختران در معرفت- زهرا نصیری شیراز
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر